Slaget om Skottland

Dervaig, Isle of Mull: Det dryp framleis frå takrennene etter morgonens kraftige regn. Her ute på den skotske vestkysten bør ein nemleg ikkje la seg lure av sola. Namnet på landsbyen kjem frå norrønt, og tyder at det er ein stad med godt innløp for båtar. Skal du vidare vestover treff du ikkje land før du når Newfoundland and Labrador på den kanadiske austkysten.

I det grønmåla huset rett bak landsbyens hotell held North West Mull Community Woodland (NWMCWC) kontor. I 2006 kjøpte NWMCWC, som eit av dei fyrste lokalsamfunna, opp to skogområde.

– Loven hjelper mykje, men den går ikkje langt nok, seier Ian Hepburn.

Han er ein av styremedlemene i NWMCWC, og sit også i styret til paraplyorganisasjonen Community Land Scotland, som organiserer lokalsamfunn som har kjøpt eller vil kjøpe land. «Community land» er i Skottland gjerne landområde lokalsamfunnet har kjøpt og overført til ei eigarstifting, som har som føremål å forvalte eigedomen til det beste for lokalsamfunnet. NWMCWC er i dag organisert som eit aksjeselskap, med velgjerdsansvar, der overskotet skal pløyast attende i utvikling av eigedomen og lokalsamfunnet.

Saman med utviklingsdirektør Malcolm Ward Hepburn oss skogsområda som no er styrt og gir inntekter til lokalsamfunnet.

– Loven utvidar rettane for folk og lokalsamfunn i rurale strøk. Men eit lokalsamfunn har ikkje rett til å kjøpe frå landeigaren anna enn når eit område blir lagt ut for sal, seier Hepburn.
Loven han snakkar om er Land Reform Act – landreformen – som vart vedteken av det skotske parlamentet i mars, med 102 mot 14 stemmer. Loven har som mål å sørgje for ei anna fordeling av jordeigarskapen i Skottland enn dagens struktur, mellom anna ved å gi rettar til lokalsamfunn til å kjøpe opp statlege eller privateigde område.

Hepburn og Ward peiker på at lokalsamfunna ikkje kan tvinge jordeigaren til å selje. Unntaket er om lokalsamfunnet kan påvise at jordeigaren ikkje utviklar det området dei ynskjer å kjøpe godt nok og til det beste for lokalsamfunnet.

– I teorien har lokalsamfunn rett til å kjøpe eit område. Men det er ingen garantiar for det, seier Malcolm Ward.

På Mull er hovudnæringane for dei 2500 innbyggjarane opprett av fisk og skaldyr, og skogbruk. North West Mull Community Woodland har laga ein 20 års plan for hogging og planting, og for at lokalsamfunnet skal kunne bruke delar av skogen. Ein skogskule er oppretta, som den lokale skulen bruker i undervisning. NWMCWC, som i dag har 165 medlemer, var det fyrste som kjøpte skog frå styresmaktene, og eig i dag to skogteigar. Den eine teigen vart planta i 1965, og så forlaten. Den andre halvparten vart planta 10–15 år etter. Ingen vegar batt saman skogen med andre vegar, og selskapet måtte investere i bygging og utbetring av vegar for tømmertransport, bruer, og kaianlegg.

Totalt har utbetringane kosta over to millionar pund, der lokalsamfunnet sjølv har lagt i 700.000 pund, og over dei neste 20 åra skal minst 600.000 tonn tømmer fraktast av øya.

Tømmeret blir seld til eit selskap, som har ansvaret for å vedlikehalde skogsvegane, hogge ned og selje tømmeret vidare. Selskapet får ein viss prosentdel av salet, som skal stimulere til å selje tømmeret til ein høg pris.

Kincardine O'Neill: Elva Dee renner austover, gjennom Aberdeenshire og ut i Nordsjøen i Aberdeen, og har gitt namn til området Deeside. Deeside er gjerne kalla «det kongelege Deeside», og er eit områda i Skottland med store godseigedomar og slott, som Dronning Elisabeth sitt private feriegods Balmoral.

Overfor landsbyen Kincardine O'Neill ligg Kincardine gods. Godseigar Andrew Bradford tek i mot oss i ei av stovene i slottet, som vart ombygd på 1890-talet i skotsk baronstil. Med 3000 acres – litt i overkant av 12.000 mål – er Bradford og familien langt frå av dei største eigarane i Skottland. Den aller største jordeigaren – Hertugen av Buccleuch – eig i underkant av éin million mål.

Bradford overtok godset i 1979, og har aldri tenkt at det var noko anna alternativ.

– Nei. Mor mi overlét godset til meg i full tillit, og gav meg ansvaret for å ta vare på denne staden. Derfor har heile livet mitt gått til å oppfylle denne plikta, seier Bradford.
Og plikta er noko han kjenner på.

– Plikt er eit gamaldags konsept som folk i dag ikkje kjenner att. Eg har aldri sett på dette godset som noko eg kan selje. Eg vart tiltrudd forvaltning av godset, og håpar eg har klart å leva opp til denne tilliten, seier han.

Som så mange andre godseigarar er Bradford kritisk til landreformen. Bradford har gjennom Scottish Land and Estate – ein interesseorganisasjon for godseigarane – engasjert seg mellom anna for utleige av rimelege bustader. 61 av dei 69 husa han eig er leigd ut rimeleg.

– Det er ikkje uvanleg, men typisk, seier han.
I fjor undersøkte han 19 av dei privateigde godsa i Deeside. Av dei 589 bustadane som vart leigd ut av eit gods har 85 prosent ei rimeleg leige. Tilsvarande har det offentlege 390 rimelege utleigebustader.

– Godsa dekkjer opp eit behov. Eg er svært bekymra for at køyret med landreformen vil ha negativ innverknad på tilgangen på rimelege bustader, seier Bradford.
Han har sett døme der nye eigarar har splitta og seld ut eigedomar frå eit gods, og der dei tidlegare rimelege bustadane i dag anten er seld til marknadspris og brukt som feriehus, eller blir leigd ut til marknadspris, som er langt høgare enn den tidlegare leiga.

Nede i landsbyen Kincardine O’neill sit Amy Poor og hunden Diego utanfor eit hus. Ho er ein av leigebuarane til Andrew Bradford, og bur i eit av dei rimelege husa.

Det vesle tunet der ho bur var tidlegare ei jordbruksbygning. Bygningane var i ferd med å ramle ned, og vart pussa opp og gjort om til bustader.

– Det er ikkje mange stader der det er mogleg å få tak i rimelege bustader. Det er ein lovely, little place.

I Dervaig er dei godt i gang med å hogge skogen. North West Mull Community Woodland kjøpte opp skogsområda Langamull og West Ardhu for 342.000 pund i 2006.

– Skogområda vart lagt ut for sal, og folk på øya ville ikkje at nokon andre skulle kjøpe. Då ville me ikkje hatt kontroll på kva som skjedde med området, fortel Hepburn og Ward.
Det vart avgjort at den beste måten for lokalsamfunnet var å kjøpe opp skogen.

– Men det er openbert at det å drive skogbruk ved å hogge ned tre kvar 25.–30. år utviklar ikkje samfunnet, fordi det berre vil vera arbeidsplassar i ein kort periode, før dei er borte att. Difor har me sett på korleis me kan bruke området til andre ting.
Mellom anna er ni såkalla «crofts» – småbruk der bonden leiger jorda – bygd opp, og det er lagt til rette for arkeologiske utgravingar, og ein småkraft-stasjon under utbygging.

– Landreform-arbeidet som er gjort dei tre siste åra har utvida moglegheitene me har som ruralt samfunn. Me har no same sjanse til å kjøpte ein eigedom, noko som er ei betydeleg endring, seier Hepburn.

– Nøkkelen for meg er at utan eigarskap til landet, så ville ikkje desse skogområda brakt mykje til området her. Men i dag gjer det det. Me kan bruke verdien av eigarskapet til å skapa meir verdi. Om du berre leiger eit område, er bruken svært avgrensa. Eg trur eigarskap er det sentrale elementet, seier Hepburn.

Bradford har tre born, og han håpar ein av dei ein dag vil ta over forvaltninga av Kincardine-godset.

– På grunn av styresmaktene blir det diverre mindre og mindre attraktivt for neste generasjon å ta over, seier han.

Han meiner styresmaktene ynskjer å splitte opp dei store godsa, og at politikarane driv dette ynsket gjennom på fleire måtar, men utan å sjå på det store biletet.

– Blir eit gods splitta opp, får det konsekvensar som neste generasjon må tenkje over. Filosofien kring landeigarskap i tradisjonell forstand er at me som eigarar skal prøve å støtte lokalsamfunnet. Eg trur også ynsket om å vidareføre tradisjonen med rimelege utleigebustader forsvinn.

Styresmaktene ynskjer å kutte av seg nasen, og ignorerer kva skade det gjer på ansiktet. Haldninga er at «berre me lukkast i å splitte opp dei store godsa, er det bra». Det er ei veldig kortsiktig haldning og strategi, om du ikkje legg på plass ein strategi for kva du gjer med dei folka som blir fortrengt frå rimelege bustader.

– Det heile blir drive meir av eit dogme enn sunn fornuft. Og eg har vore lenge nok i dette gamet til å vita at sunn fornuft og politikk ikkje ser ut til å vera sengekameratar.