Pengegalopp på den rumenske landsbygda

Nordmenn er med i kappløpet om Romanias fruktbare landbruksjord. No vil landets regjering sette ein stoppar for utanlandske oppkjøp.

Tekst: Astrid Sverresdotter Dypvik
Foto: Siri Juell Rasmussen
29. juli 2016

Timis/Bucuresti: Biene surrar. Sommarfuglane flaksar over rosa jonsokblom og kvite prestekragar. Grønsaksbonden Mitel Gratian Alin står krokrygga og berrføtt og drar grøne potetplanter opp av åkeren. Han ristar dei leirete knollane laus og samlar dei opp i ei lita bøtte. Han sukkar og seier at dette eigentleg er ein frykteleg dårleg dag å hauste potetar på.

– Det har regna så mykje at det surklar i jorda. Men eg måtte. I dag er det levering, seier han.

Landsbyen Herneacova ligg i Timis-distriktet lengst vest i Romania. Landskapet er flatt. Jorda her er chernozem, del av det fruktbare svartjordbeltet som strekkjer seg frå Ukraina og inn over Balkan. Langs dei rette, nyasfalterte vegane i Timis ligg utsalsstader for landbruksmaskiner og butikkar for sprøytemiddel og såvarer tett i tett. Den vestlege delen av Romania er kjerneområdet for landets ekspanderande industrijordbruk.

Ein gåsefamilie vaggar forbi, tilsynelatande utan å bry seg i det Alin tømmer potetene i ei kasse i bagasjerommet. Han driv det motsette av industrijordbruk. Jorda hans er spreidd rundt på fleire små lappar i landsbyen. Arbeidsreiskapane er hakke og handkraft. Ingen av småbøndene i Herneacova har traktor.

Dei norske investorane

Ein litt sliten Range Rover køyrer i full fart over nylagt asfalt. Andrew Shegog, ein mager brite med briller, sit bak rattet. I passasjersetet sit Gigel Stefan, ein rumenar med lyseblå auge og doktorgrad i agronomi.

– Romania er eit godt land å investere i. Det er ingen som prøvar å drepe deg her, det er ikkje som i Bulgaria.

Andrew Shegog

Dei susar forbi grøne åkrar på veg til det dei kallar basen. Den ligg i landsbyen Cenei og er eigd av selskapet North Bridge. Investorane bak selskapet er norske, om enn på eit noko intrikat vis. North Bridge eig 40 200 dekar landbruksjord på to ulike stader i Romania. Eigedomen er 182 gongar større enn eit gjennomsnittleg norsk bruk. North Bridge gjekk inn i Romania i 2008 og har sidan heldt ein låg profil. Selskapet har ikkje gitt intervju til rumensk presse. No lettar dei på sløret i Nationen.

– Romania er eit godt land å investere i. Det er ingen som prøvar å drepe deg her, det er ikkje som i Bulgaria, seier Shegog og ler godt.

Shegog jobba i ein investeringsbank i London før han gjekk inn i rumensk landbruk. Han pendlar til Romania frå London med fly kvar veke for å sjå til drifta, om han då ikkje er i Frankrike for å sjå til kjøttfeproduksjonen selskapet driv der.
Han dreiv forretningsverksemd i Russland tidleg på 1990-talet, i den kaotiske perioden då Boris Jeltsin regjerte landet. På den tida var det klokt å sjå seg over skuldra. Stefan jobba i Monsanto Romania før han kom til North Bridge. Han pendlar frå hovudstaden Bucuresti.

Oslo- Kypros-Bucuresti

Range Roveren passerer eit produksjonsanlegg eigd av svinegiganten Smithfield. Dei låge gulkvite husa som ligg bak ein mørkebrun betongmur med tre rader rusten piggtråd på toppen, minner meir om militærbrakker enn ein svinestall. Smithfield produserer 15 millionar griser i året. Selskapet var amerikanskeigd fram til det vart kjøpt opp av den kinesiske Shanghai Group i 2013. Anlegget i Cenei produserer for eksport til Kina.

North Bridges base ligg bak ein port som blir opna av ein uniformert vakt. Basen er flat som ein flyplass og inneheld eit lagerbygg, ein silo, eit hus som fungerer som kontor og ein oppstillingsplass for landbruksmaskinar. Investorane er nordmenn med formue og investeringsselskap og offentleg eigde selskap som kraftlaga i Rissa og Fusa. Dei har plassert pengar i jordbruk gjennom det norske investeringsselskapet North Bridge Agri invest.

North Bridge Agri invest eig 72 prosent av eit holdingselskap på Kypros. Det Kypros-registrerte North Bridge-selskapet opererer i Romania gjennom eit titals rumensk-registrerte selskap. Opplysningar frå det rumenske selskapsregisteret viser at eit selskap registrert på Bermuda-øyane er også inne på eigarsida i det rumenske selskaps-nettverket. Nordmenn har investert 45 millionar euro i North Bridges landbruksprosjekt.

Dag Espen Arnesen, som er dagleg leiar i det norske North Bridge-selskapet, opplyser at dei som har vore med sidan starten no har fått ei avkastning på 30 prosent.

Eit nettverk av selskap

Gigel og Shegog jobbar med den same jorda. Men visittkortet til Shegog er kvitt og opplyser at han representerer North Bridge. Stefans visittkort er grønt og fortel at han er tilsett i Westland farm management.

– Kven er det som eig jorda?
– North Bridge eig jorda, seier Shegog.
– Kvifor er selskapsstrukturen så komplisert?
– Det er jo ikkje så vanskeleg. Vi har eit selskap på Kypros, og så må vi opprette eit underselskap her for å eige jord. Og så har vi oppretta vi eit nytt selskap kvar gong vi starta ein ny aktivitet.

– Det er kanskje ikkje så komplisert for ein person med bakgrunn frå ein investeringsbank, men for oss andre...

– Vi kunne kanskje ha gjort det annleis, men når ein først har oppretta ein slik struktur er det veldig vanskeleg å vikle seg ut att av det, seier Shegog.

Investorane er nordmenn med formue og investeringsselskap og offentleg eigde selskap som kraftlaga i Rissa og Fusa. Dei har plassert pengar i jordbruk gjennom det norske investeringsselskapet North Bridge Agri invest.

Liten og stor

For ettertida er den rumenske diktatoren Nicolae Ceausescu kjent som den mest hardhendte av dei kommunistiske diktatorane i Aust-Europa. 1104 rumenarar mista livet i oppstanden som enda med at diktatoren og kona hans Elena, vart dømt til døden og avretta første juledag 1989. Landet dei etterlèt seg var eit av dei fattigaste og minst utvikla i Europa.

– Under diktaturet var jorda anten eigd av kollektivbruk eller av staten. Etter 1989 vart jorda frå kollektivbruka gitt tilbake til dei tidlegare eigarane. Den statseigde jorda vart privatisert, forklarer Toma Dinu, dekan ved Universitetet for Agronomi i Bucuresti.

– Romania har eigentleg to typar jordbruk. På den jorda som tidlegare var eigd av staten blir det drive eit toppmoderne landbruk. Og så har vi småbøndene. Dei driv på små jordlappar på jord som tidlegare var eig av kollektiva, fortel Dinu.

I gjennomsnitt er desse små eigedomane på 17 dekar. Så mange som 2,7 millionar rumenske gardsbruk er mindre enn tretti dekar. Det er færre store, men til gjengjeld kontrollerer dei enorme areal. 255 produksjonseiningar har eit areal som er større enn 20 000 dekar. Heile 30 prosent av arbeidsstokken jobbar i landbrukssektoren.

– Dei store har høg produktivitet. Men den har ein sosial kostnad. Det er ein samanheng mellom store jordeigarar og fattigdom. Det er grundig dokumentert at dei stadene der store aktørar eig mesteparten av jorda også er dei stadene det er mest fattigdom, seier Dinu.

Subsidiar gir pengegalopp

Italienarane var dei første som etablerte seg. Sidan kom tyskarar, austerrikarar og franskmenn. Romanias landbruk er internasjonalt. Den nyaste statistikken over utanlandsk eigarskap i rumensk landbrukssektor er tre år gamal. Då var ti prosent av den dyrkbare jorda kjøpt opp av utlendingar. Mellom 20 og 30 prosent av jorda var dyrka av utlendingar gjennom leigeavtalar. I dag hevdar enkelte rumenske aktørar at utlendingar kontrollerer 70 prosent av jorda.

– Anslaget på 70 prosent er eit langt stykke unna sanninga, seier Dinu.

Romania vart med i EU i januar 2007. Då vart landets jordbrukssektor innlemma i EUs felles landbrukspolitikk. EU-subsidiane gjorde Romanias jordbrukssektor meir interessant for internasjonale aktørar. Etter ni år med EU-medlemskap er meir jord samla på færre eigarar. Før Romania gjekk inn i EU, var 55 million dekar landbruksjord kontrollert av store aktørar. I 2010 kontrollerte dei store 70 million dekar. Store aktørar i dette tilfellet er slike som disponerer meir enn 500 dekar.

– Eigarskap til jord har blitt eit svært betent politisk tema. Industrijordbruket har blitt meir omfattande og meir profesjonelt etter at Romania kom med i EU. Subsidiane er årsaka, seier Dinu.

«Industrijordbruket har blitt meir omfattande og meir profesjonelt etter at Romania kom med i EU.

Toma Dinu, dekan ved Universitetet for Agronomi i Bucuresti

Ein prosent av aktørane i det rumenske jordbruket får 50 prosent av landbrukssubsidiane. Dei aller minste får ingenting. Den aller største jordeigaren er den libanesiskeigde Maria Group som eig 650 000 dekar. Det er like mykje som alt jordbruksareal som er drift i Vestfold og Telemark til saman. Maria group produserer mat for eksport til Midt-Austen og Nord-Afrika.

Landran og korrupsjon

I ein EU-rapport frå 2015 kom Romania på førsteplass som åstad for landran. EU-rapporten seier ingenting om kven som står bak. Den historia som har fått mest merksemd iRomania er knytt til den nederlandske investeringsbanken Rabobank.
Rabobank kjøpte 1400 dekar jord ved svartehavskysten.
Seljarane, lokale småbønder, hevder overfor ein britisk journalist at dei var blitt truga til å selje og at dei heller ikkje hadde fått den betalinga dei var blitt lova. Rabobank-historia hadde også rumenske aktørar involvert, blant anna ein lokal ordførar og ein dommar som skal ha vore korrupt.

Årsaka til at utlanlanske selskap blir hardare ramma, er ifølgje Dinu skattespørsmålet. Selskapsmodellen North Bridge brukar, der eit Kypros-registrert selskap eig jord i Romania gjennom fleire underselskap, er den vanlegaste organisasjonsforma for utanlandske investorar.

– Etter Panama-leaks saka har skattespørsmålet blitt svært sentralt i diskusjonen. Mange sit med eit inntrykk av at utanlandske eigarar eksporterer overskotet ut av landet og at dei ikkje er like lønsame for Romania som for lokale eigarar, seier Dinu.

Solsikker og John Deere

To identiske grøne og gule John-Deere-traktorar står utanfor ein lagerhall som akkurat er i ferd med å bli fylt opp av bygg.

– Vi satsar på å berre ha to maskinleverandørar. Det gjer det enklare med reparasjon og reservedelar, seier han.

Han peikar mot det han omtalar som ein vidundermaskin som harvar jorda, sår og gjødslar i ein operasjon.

– Den er så bra. Ein sparar jorda, ein sparar drivstoff og ein sparar arbeidsinnsats, seier Stefan.

I Cenei dyrkar North Bridge mais, kveite, bygg og solsikker.

– Kva tenkjer de om at den rumenske regjeringa vil gjere det vanskelegare for utlendingar å kjøpe jord?

– Dei som pressar mest på for å hindre utanlandsk eigarskap er rumenske jordeigarar. Årsaka er at dei ikkje vil ha konkurranse, seier Stefan.

– Skjøner de at nokon synest det er problematisk at jorda er eigd av utlendingar?

– Vel, jorda er jo her, den kan ikkje flyttast. Den kjem jo alltid til å vere i Romania, seier Shegog.

Dei største tomatane

I landsbyen Herneacova, lastar grønsaksbonden Mitel Gratian Alin ut potetene ut av bilen. Ut av det gule bustadhuset der inngangspartiet er omslynga av ein drueplante kjem Maria på 80 år ut for å finne ut kven som har kome inn på tunet. Ho er krum i ryggen, har skaut på hovudet og ser ut som ei ekte balkanbestemor. I bakgrunnen høyrest kaklinga frå fem høns og ein hane. Maria dreiv jorda her før barnebarnet overtok.

Alin arbeidde tidlegare på ein fabrikk som produserte komponentar for fransk bilindustri. Han tente 200 euro i månaden og var verken fornøgd med jobben eller løna. For tre år sidan bestemte han seg for å følgje draumen sin. Det var å flytte på landet for å bli bonde.

– Å dyrke jorda har alltid vore min lidenskap, heilt sidan eg var barn, seier Alin.

I dag driv han ein økologisk andelsgard. Sidan han overtok har han bygd to drivhus der han dyrkar tomatar. Dei er store som appelsinar og framleis heilt grøne.

– I fjor fekk eg fleire som veide over ein kilo, fortel Alin. Frøa han brukar er utvikla lokalt. Han er kjent som bonden med dei enorme tomatane.

For ti år sidan eigde Alins bestemor hundre dekar jord. Trong økonomi gjorde at ho selde unna seksti til investorar. For det fekk ho mindre enn 600 Euro. Dei betalte Alin eig førti dekar og vil gjerne utvide til fem eller seks. Det han har ikkje råd til. Ti hektar god landbruksjord i Timis kostar i dag rundt 3000 euro.

– Slik det ser ut no er det heilt utenkjeleg at eg skulle få råd til å utvide, seier Alin.

Han går tilbake inn på tunet for å gjere klar 24 kurvar med potetar, raudlauk og bladpersille til sine andelseigarar.

I ein EU-rapport frå 2015 kom Romania på førsteplass som åstad for landran.

Romania vil stoppe utanlandske oppkjøp

Romanias statsminister Dacian Ciolos oppfordrar landets småbønder til å ikkje selje jord til utlendingar.

I Romanias beste jordbruksområde, rundt byane Timisoara og Arad kontrollerer italienske selskap ein tredjedel av jordbruksjorda. Regjeringa varsla nyleg at dei skal fremje eit lovforslag som skal gjere slutt på utanlandske oppkjøp.

– Eg vil ikkje at landbruksjorda skal bli seld til utlendingar. Eg vil at den skal bli brukt av lokalsamfunnet, sa Romanias statsminister Dacian Ciolos då han i vår lanserte eit nytt program for distriktsutvikling. Utsegnene vart sitert i den rumenske nettavisen Business Review. Ciolos oppfordra lokale ordførarar til å sørgje for at all landbruksjord er i bruk slik at eigarane ikkje blir freista til å selje. Det er venta at lovforslaget vil bli behandla i parlamentet til hausten.

Vil stille krav

Ciolos er tidlegare landbruksminister og kjent for mange av Nationens lesarar fordi han var EUs landbrukskomissær frå 2012-2014. Då leidde han eit arbeid for å omstrukturere EUs felles landbrukspolitikk.

– Vi er ikkje imot utlendingar og har ingenting imot konkurranse. Men vi vil konkurrere på like vilkår, seier Florentin Bercu. Han er direktør i Proagro, som er ei av Romanias største produsentforeiningar. Saman med Lapar, som organiserer kornprodusentar, har organisasjonen vore den tydelegaste pådrivaren for ei endring av loven.

– For rumenarar er tilgang på kapital det største problemet. Vi må betale skatter og avgifter. Om vi tar opp lån, har lånet ei løpetid på 10-15 år. I praksis er det umogleg for oss å konkurrere med utanlandske fond som betaler minimalt med skatt og har ein uuttømmeleg tilgang på kapital, seier han.

Mat til Midtausten

– Oppkjøparar bør leggje fram ein forretningsplan og fortelje korleis dei vil bidra til å utvikle jordbrukssektoren. Vi ønskjer at utlendingane skal investere her, bruke lokal arbeidskraft og vidareforedle produkta sine her, seier Bercu. Maria-group er den største jordeigaren i Romania. Selskapet er eigd av libanesiske investorar og produserer for eksport til Midtausten og Nordafrika.

– Ein kan jo spørje om kvifor rumensk jordbruksjord og europeiske landbrukssubsidiar skal gå til å produsere mat for arabiske land, seier Bercu.

Fritt land og fri marknad

– Det beste er ein fri marknad. Det er ingen god idé å hindre investeringar, seier Gabriel Razi, redaktør i landbruksavisa Agro Financiair.

Han trur ikkje den varsla lovendringa vil få nokon verknad.

– 90 prosent av jorda som er utanlandsk eigd, er eigd av selskap som er registrerte i Romania. Det er i strid med EUs regelverk å lage ein lov som diskriminerer selskap eigd av utlendingar, seier Razi.

Han seier at rumensk landbruk treng fleire store jordeigarar og meir utanlandsk kapital.

– Om Romania skal kunne konkurrere med Russland og Ukraina på verdsmarknaden, trengst flerie store aktørar. Eigedomane i her er små om ein samanliknar med Ukraina, seier Razi.

– Det har vore eit jag etter jord

Eigedomsmeklar Andrei Botis hjelper investorar som vil inn i Romanias landbruk.

I femte etasje i eit lyst kontorbygg med glasfasade sit eigedomsmeklaren Andrei Botis. Frå meklarkontoret til selskapet Nai Romania har han panoramautsikt over Romanias hovudstad Bucuresti. Det er eit landskap av heisekranar og høghus. Byen er i endring. Det er meir pengar i omløp og fleire nyinvesteringar etter at landet kom med i EU.

– Dei siste åra har det vore eit jag etter jord. No er marknaden inne i ei tid med konsolidering. For tida har vi to-tre klientar som vi arbeider for å kjøpe jord til, fortel Botis.

Lågt prisnivå var ein viktig grunn til at så mange valde å gå inn i rumensk jordbruk for ti år sidan. Prisane i dei mest ettertrakta områda har blitt tidobla sidan då, men prisnivået ligg framleis under nivået i Vesteuropa. Dei fruktbare områda rundt byane Timisoara og Arad i vest dyrast. Der koster ti dekar rundt 5000 euro, men prisane blir enno høgare per dekar om ein ønsker å kjøpe store, samanhengande område.

– I vest er infrastrukturen betre utbygd. Vegstandarden er god, det er lettare å transportere varnene ut og det er betre silokapasitet, seier Botis.

– Kva område gir du dine klientar råd om å satse på no?
– Det spørs kva dei er ute etter. Den som har eit kortsiktig perspektiv og vil tene pengar raskt , bør investere i vest. Prisnivået er høgt, men det er også langt lettare å drive der. For den som har eit langsiktig perspektiv og ønskjer å drive jordbruk dei neste 50 -200 åra løner det seg å dra austover ,der jorda er billegare. Men ein må vere merksam på at det tar tid å få bygd opp infrastrukturen der.

Botis fortel at han nyleg vart kontakta av eit amerikansk investeringsfond som ønskte å kjøpe eit produkt som førebels ikkje finst i Romania.

– Dei vil investere mellom 50 og 150 millionar euro i ein operativ gård. Dei vil ikkje ha noko å gjere med drifta, dei vil berre gjere ei lønsam pengeplassering, fortel Botis. Han er usikker på kvakonsekvensar den varsla lovendinga vil få, og seier han meiner det er vanskeleg å vurdere konsekvensane før ein får sett detaljane.

Kven skal eige jorda?

Over heile Europa er eigarskap til naturressursar som jord, skog og fisk, i endring.

I ein artikkelserie i sommer ser Nationen på korleis eigarskapet i ulike europeiske land utviklar seg. Kva for betydning har ulikt eigarskap for landbruket og matproduksjonen?

Artikkelserien har fått støtte frå stiftinga Fritt Ord.

Les fleire saker på nationen.no