Makta over matfata

Den sjølveigande bonden har ein sentral plass i norsk historie. Men stadig fleire driv på leigd jord.

Av: Astrid Sverresdotter Dypvik
Foto: Mariann Tvete og Ketil Blom Haugstulen

«Regjeringa har fått det som dei vil.»

Per Olaf Lundteigen

Per Olaf Lundteigen svingar øksa. Den treff ein kraftig kubbe som kløyver i to like store bitar med eit lite krakk. Like bak hoggestabben tuslar ein hane med ein flott raud kam og ein tendens til å gale ofte, høner og nokre nyklekte kyllingar. Den kvite hønemora ruga dei fram i skjul for alle i lyngen her oppe. No held kyllingane seg i ein tett formasjon rundt henne.
Lundteigens seter ligg 800 meter over havet, i Numedal.

– Vi er dei einaste som driv seter her oppe no. Regjeringa har fått det som dei vil, seier Lundteigen og ser ut over grankledde toppar.

Kyrne er ikkje lenger hans. Han har overlate gard og buskap til neste generasjon. Lundteigen har tre søner, to driv gard. Vi har kome hit opp for å snakke om, kven som skal drive gardsbruk og ikkje, og om kven som skal eige jorda.

Dei som eig jorda

Gjennom serien «Kven skal eige jorda?» har Nationen denne sommaren skrive om kven som eig Europas jord. Nationen har besøkt Danmark der landets sterkt eksportorienterte landbruk er vikla inn i ein gjeldsspiral som har velta både bønder og bankar. Mange stader har krisa blitt løyst gjennom at investorar har kjøpt jorda og latt bøndene drive vidare som tilsette i eit selskap. Dei har gått frå å vere jordeigarar til jordleigarar. I Skottland, der mektige klanar og adelsslekter har kontrollert brorparten av jordbruksjorda sidan mellomalderen, skal den nyleg vedtatte jordreforma «scottish land act» sørgje for at jorda sakte, men sikkert - kjem under kontroll av lokalsamfunnet.

Leigetakarane

I Romania og Ukraina blir fruktbar jord kjøpt opp eller leigd av pengesterke utanlandske selskap. Prisnivået ligg over det lokale bønder kan betale. Frå Noreg har Nationen fortalt at det er stadig mindre samsvar mellom kven som eig jorda og kven som driv den. Den nyaste statistikken frå SSB viser at 44 prosent av arealet er eigd av passive jordeigarar. I Agder, Telemark, Vestfold og Troms er meir enn 50 prosent av jordbruksarealet leigejord.

Makta over matfata

Inne på eit litt overfylt seminarrom på Senter for Utvikling og miljø ved Universitetet i Oslo sit doktorgradsstipendiatar med laptop og notatblokker klare for eit arbeidsseminar med Jennifer Clapp, som er professor ved University of Waterloo i Canada og ekspert på matpolitikk.

– Eg tenkte å starte med ein quiz, seier Clapp og utløyser lett humring blant stipendiatane.

– Kor mykje av maten i verda er produsert gjennom industrielt landbruk? spør Clapp.

Stipendiatane noterer. Svara som blir lese opp varierer frå nesten alt til nesten ingenting.

– Industrielt jordbruk står for 30 prosent. 70 prosent av maten i verda er produsert av småbønder. Talet eg brukar kjem frå ei utrekning gjort av ETC-group. Det er dei som til no har kome med det mest gjennomarbeida utrekninga seier Clapp.

Neste spørsmål frå Clapp handlar om pengar.

– Berre 30 prosent av pengane som blir investert i landbruket på verdsbasis går til småbønder, fortel Clapp og viser ein plansje som viser kven som eig verdas landbruksjord.

– Fleirtalet av gardane er små. Men småbønder kontrollerer berre 24,7 prosent av verdas landbruksjord, seier Clapp.

Neste plansje viser at mesteparten, faktisk så mykje som 80 prosent av maten som blir produsert i verda, blir konsumert lokalt. Berre 22 prosent av produksjonen ender opp som eksportprodukt på verdsmarknaden. Den opplysninga blir følgd av ein statistikk som viser at omfanget av global matvarehandel har blitt mangedobla sidan 1990-talet, med ei særleg kraftig auke etter 2004.

Tor Jacob Solberg dyrkar 700 mål leigejord, i tillegg til dei 300 måla han sjølv eig.

Bonden og konserna

– Mange fattige land er blitt meir avhengige av matvareimport, seier Clapp.

Ho inviterer stipendiatane til å diskutere kva rolle det speler kven som eig jorda, kven som arbeider på jorda, kven som kjøper maten og kven som sel han.

Clapp påpeikar at FNs matvareorganisasjon FAO arbeider ut frå ein tankegang der retten til mat er sentralt og der småbønder har ein viktig plass. Samstundes arbeider WTO, som er kontrollert av akkurat dei same statane, for frihandel og deregulering, ein politikk som ifølgje Clapp gir mange fordelar for industrilandbruket og som ofte har negative konsekvensar for småbønder.

Odel som prinsipp

Oppe på setra er sommaren definitivt på hell. Inne fyrar seterfolket ein svart jøtul-omn med ved. På bordet kjem svart kaffi, og svært kortreist mjølk i ei lita kanne.

– Det er frå dagens produksjon, seier Marit Kaarhus.

Saman med Jacob Bomann-Larsen er ho arbeidande gjest på setra. Morgon og kveld blir 55 kyr mjølka. Om kveldane diskuterer dei politikk. Lundteigen vil helst snakke om odelsloven. Saman med konsesjonsplikt og prisregulering sikrar den, ifølgje Lundteigen, at jorda blir eigd av dei som burde eige henne; arbeidsmaurane som produserer mat gjennom familielandbruket.

– Personleg eigarskap er den beste eigarforma. Det sikrar at ein tenkjer langsiktig og held i jorda hevd. Det er eit privilegium å eige jord, då må ein også oppfylle visse plikter, seier Lundteigen.

I mai var han saksordførar då Stortinget stemte over forslag om å ta paragraf 107, den om odelsretten, ut av grunnlova. Det var ein stor dag i hans parlamentariske liv då han stemte for å framleis la odelsretten vere grunnlovsfesta.

Venstre hadde levert inn eit prinsipielt grunngitt forslag der det stod at «det er uheldig at posisjoner går i arv og er derfor prinsipielt imot odelsretten» Eit knippe Høgrefolk hadde levert inn eit forslag der dei tok til orde for å forandre odelsretten for å bevare, målet var ifølgje forslaget «å sikre at vi får et lønnsomt og levedyktig landbruk i hele landet». Ikkje ut av lovverket, men ut av grunnloven.

Samling

– Alle andre samla seg mot liberalistane. Eg var rett og slett stolt. Vi leverte eit ideologisk forsvar for odelsretten, seier Lundteigen.

I innstillinga deira stod å lese at «prinsippet om at man forvaltar eigedommen til beste for fremtidige generasjoner er en av pilarene i odelsinstituttet. Et kjent begrep er at «man skal overlate eigedommen i bedre stand enn da en selv overtok»».

– I debatten fekk vi fekk lokka reven ut av hiet. Dei vil ha eit frislepp, slik at dei kan kjøpe og selje, lease produktiv jord og skog som om det var ei heilt vanleg handelsvare. Dei vil ha eit AS-landbruk. Om dei hadde klart å kverke odelsloven ville det ha blitt lettare.

– Men jord er jo ein handelsvare?

– Det er så tanketomt. Naturressursar er ikkje som andre handelsvarer. Det handlar om økologi og store verdiar. Dei må bli forvalta på eit meir langsiktig vis, seier Lundteigen.

Den norske modellen

– Kampen for sjølveige av dyrka jord og skog er ein del av den norske demokratihistoria, seier Reidar Almås, bygdeforskar og landbrukshistorikar.

– Den mørkaste mellomalderen, då Noreg var styrt frå København, var den tida då den minste delen av jorda var eigd av folk.

Men sjølveigarskapen forsvann aldri. Dei karrige fjelldalane, forblåste kysten og den låge delen dyrkbar jord, var årsaka.

– Utbyttet var ikkje så stort. Det var det som berga Noreg frå dei verste utslaga av føydalismen, seier Almås.

Danskekonganes stadige engasjement i krigar som dei tapte styrka sjølveigarskapen. Kongane fekk gjeld som dei betalte gjennom sal av jord.

– Fram til avskaffinga av husmannsvesenet vart stadig meir jord overtatt av bønder, seier Almås.
_
– I dag er stadig meir norsk jordbruksareal leigejord?_

– Den store forskjellen i dag er at det er mange forskjellige personar som eig jorda. Dei som eig jorda er ikkje ein samla klasse som undertrykker familiejordbruket. Jordeigarane er ei stor gruppe med ulike interesser.

Odelens åk

– Vi har ikkje diskutert odelsloven. Men vi meiner at odelsretten ikkje treng vere omtalt i Grunnloven. Det er uansett er sterke personlege band til jorda, seier Gunnar Gundersen, som er landbrukspolitisk talsmann i Høgre og ein av forslagsstillarane bak Høgres grunnlovsforslag om odelsretten.

– Summen av reguleringar som er kvelande for landbruket, seier Gundersen.

Han meiner det er viktig å snakke om leigejorda.

– Lokal eigarskap til jord er eit fortrinn. Det som skjer no er eit teikn på at tida er i ferd med å springe frå den jordeigar-strukturen vi har.

– Om ein skal minske delen leigejord, blir konsekvensen at vi får færre og større jordeigarar?

– Vi må ikkje lukke auga for dei strukturendringane som skjer. Det blir stadig færre bønder som produserer stadig meir effektiv måte, slik har det vore sidan svartedauden. Ingen kan stoppe det. Norske bønder er utruleg dyktige, dei tar i bruk ny teknologi og produserer meir.

– Lundteigen trur at de vil opne for AS-landbruk?

– Selskapsform er ein heilt annan diskusjon. Eg trur det er ein fordel med lokal, privat eigarskap. Eg synest vil heller burde diskutere reelle problem, som omfanget av leigejord. Korleis løyser vi det, korleis sørgjer vi for at jorda er i bruk, seier Gundersen.

Leigebonden

Ein av dei som bidreg til den norske jordleigestatistikken er Tor Jacob Solberg. Han driv gard i Skiptvet i Østfold og har 1000 mål dyrka mark. 700 er leigd, 300 er eigd. Han produserer 425 tonn økologisk mjølk i året. I tillegg har han ammekyr. Då han vart kåra til årets unge bonde i 2014 rosa juryen Solberg for å ha funne ein veg inn i landbruket utanfor odelsretten.

– Eg prøvar å drive leigejorda på ein så god måte som mogleg. Men for eksempel å drive med grøfting er vanskeleg om ikkje eigaren også er med.

– Korleis er kontraktane dine, kan du planlegge?

– Noko jord er leigd på kort sikt, anna jord er leigd på lang sikt.
_
– Er odel eit hinder?_

– Absolutt ikkje. Eg vil ha odel. Særleg etter den siste endringa av loven. Det er til å leve med. Odel er positivt for generasjonsskifte. Det er ikkje lenger tabu å ikkje ta over ein gard ein har odel til, seier Solberg som sjølv er odelsgut på ein gard i Ski. Den overlét han til bror sin. Sjølv kjøpte han garden i Skiptvet som 21-åring fordi han ikkje ville vente med å bli bonde.

– Då bror min vart far, fann eg ut at det var på tide å seie frå seg odelen. Eg er glad for at familien hans har fått eit godt liv på heimgarden vår.

Solberg har gjort seg tankar om korleis leigejorda kan haldast betre i hevd.

– Eg vil ha eit jordfond som gjer at jordeigarar kan få ein skattefordel av å investere i eiga jord. Det hjelper veldig at dei som eig kan bidra til å halde jorda i hevd. Nokre av dei som leiger ut er svært opptekne av at jorda deira skal vere i god stand, seier Solberg.

– Det må lønne seg

Dei små, gråbrune kyllingane tumlar i lyngen på setra i Numedal. Fargen på fjørdrakta er god kamuflasje i haustlyngen. Men ingen klarar å telle fleire enn fire. I går var dei fem. Folket på setra fortel om ein grådig rovfugl som har sirkla rundt dei siste dagane. Har ikkje hønemor passa godt nok på?

– Er omfanget av leigejord eit problem?

– Den er ein logisk konsekvens av at driftsforma er i rask endring. Produktivitetsauken i landbruket er på seks prosent i året. Vi må doble produksjonen vår i løpet av 11 år for å henge med. Ein må ha ein viss andel leigejord. Prinsipielt er det bra fordi det gir fleksibilitet ved generasjonsskifte.

– Kva tenkjer du om ein jordreform, der målet er å få ned delen leigejord?

– Eg synest det er eit merkeleg forslag. Ein byrjar i heilt feil ende. Det må lønne seg å drive jorda. I dag blir mjølk og korn produsert på dugnad av familiar. Dei gjer det fordi dei kjenner glede, respekt og ansvar for å gjere det. Vi kan ikkje overlate dette til liberalistane, seier Lundteigen.

Kven skal eige jorda?
Les hele artikkelserien her